Czy Królewna Śnieżka to baśń o budzącej się wiośnie?

 

Zrealizowano w ramach stypendium Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu”




Czy Królewna Śnieżka to baśń o budzącej się wiośnie?

 

Absurdalne założenie?

Może tak, może nie.

W ciągu wieków opowieści narastały w znaczenia, uzupełniały się o szczegóły, wzbogacały w gadżety epok przez które wiodła je droga. Przez to nabrały wieloznaczności. Dlatego są tak bardzo pomocne w procesie uzdrawiania duszy i jej kształtowania.

Jednak tam w głębi jest rdzeń. Czasem można się go dokopać, czasem nie, czasem dokopujemy się dwu rdzeni jak dwu gwiazd w układzie podwójnym, czasem wszystko jest tak przemieszane, że trudno dojść od czego się zaczęło.

Spójrzmy na Śnieżkę. Piękną córę swego ojca, który niech w naszych rozważaniach stanie w roli Roku. Roku, który żeni się ponownie, jak mówi znana nam wersja bajki a pierwotna, którą zmienili sami Grimmowie pod naciskiem opinii społecznej, opowiada, że Zła Królowa jest pierwszą żoną króla czyli prawdziwą matką Śnieżki a nie macochą. Kobieta  pewnego dnia przechadzając się po zimowym ogrodzie kłuje się w palec kolcem róży. Krew na śniegu wygląda tak pięknie, że kobieta wypowiada życzenie aby mieć córkę o cerze białej jak śnieg, ustach czerwonych jak krew i włosach czarnych jak noc.
Jest to nieomal poetycki opis zimy. Pory roku, kiedy ziemia pokrywa się śniegiem a noc pełna gwiazd, mroźna i czarna. W lesie można wtedy spotkać takie czerwone plamy krwi w miejscach gdy drapieżnik chwycił swoją ofiarę. Jeśli uważnie chadzacie zimą na spacery do lasu, na pewno zauważycie takie ślady. Ja widziałam.

Matka – jesień, chce urodzić następczynię – zimę.

 Życzenie się spełnia i na świat przychodzi taka właśnie dziewczynka. Cera biała jak śnieg, usta czerwone jak krew i włosy czarne jak heban lub zimowa noc. A jednak nie jest uosobieniem tej pory roku. Choć wygląda jak zima, to serce ma pełne radości, dobroci i ciepła. Garną się ku niej zwierzęta, które kocha, pieści, leczy. Zachowanie i charakter to przeciwieństwo wyglądu. Przywodzi na myśl wiosnę. Kim jest?

                   Jan Marcin Szancer jednak rysuje ją jako blondynkę, co ma uzasadnienie ale o tym innym razem.

 

Jeśli Króla postawiliśmy w roli roku, macochę w roli jesieni to Śnieżce zostaje albo zima albo.. wiosna, prawda?

I w tym momencie, wymuszona na Grimach zmiana w baśni nabiera sensu. Wtedy mamy króla- rok, matkę Śnieżki jako uosobienie jesieni, która umiera i nastaje macocha, zima. Być może pierwotnie nie było potrzebne ludziom tak duże rozróżnienie tych dwu zimnych pór roku. Obie zatrzymywały ich w domach, zwłaszcza jeśli mówimy o późnej jesieni, szczególniej niż zima kojarzonej z przemijaniem a to ono jest podkreślone poprzez pytania do lustra. Obie, jesień i zima były niepewnością i strachem o jutro, o przetrwanie do kolejnego sezonu. Mogły więc być uosobione jedną postacią. Jednak wraz ze wzrostem cywilizacji i umiejętności przechowywania produktów być może zaistniała potrzeba dokładniejszego rozdzielenia tych zimnych pór roku w baśni i tak spontanicznie narodziła się macocha, co i do nas także lepiej przemawia, czyż nie?

Tak więc z tego wynika, że królewna będąca ofiarą zimna i martwoty uosabia nam wiosnę 

Królowa codziennie sprawdza wartość swojej urody jakby nie wierzyła w dozgonną miłość króla. Ma czarodziejskie lusterko a cała akcja bajki zaczyna się w momencie, kiedy lustereczko dawniej mówiące o jej nieprzemijalnej urodzie, zaczyna twierdzić inaczej.  Pokazuje jej, że Śnieżka jest  od niej piękniejsza.  

I zaczyna się walka. Najpierw silniejszej ze słabszą, zależną ale z czasem jakby umacniającą pozycję i finalnie wygrywającą.  Walka zła z dobrocią, dalej idąc walka zimy z wiosną. Nie daleko od przysłowia: „W marcu jak w garncu” i „Kwiecień plecień co przeplata trochę zimy, trochę lata”.

Próby zabicia Śnieżki są jak próby powrotu zimy w tych pierwszych wiosennych miesiącach. Jak nawracające przymrozki, które muszą i tak się cofnąć.

Czy królowa  nie kojarzy się z jesienią i zimą? Najpierw piękną, dojrzałą i dumną. Pewną swojej chłodnej było nie było, urody. Potem zimną, złą wiatrami, kąsającą chłodem, starzejącą się w więdnących i gnijących liściach, pomarszczonych jabłkach jeszcze może gdzieniegdzie udających soczyste, kuszące kąski ale już zawierające jad zepsucia, kiedy przebiera się za staruchę by ofiarować królewnie jabłko?

                                                                Ilustracja- Jan Marcin Szancer

 

 Czemu dziewczyna się skusiła, ktoś zapyta? Za trzecim razem powinna być mądrzejsza.
Pamiętajmy jednak, że dawniej nie było chłodni. Jabłka przechowywano w piwnicach, gdzie przez jakiś czas jeszcze zachowywały jędrność ale też nie taką jaką dostaniemy dziś w środku zimy w sklepie, za to taką jaka może skusić każdego kto doznał głodu przednówka. Czy też kogoś kto docenia, że jeszcze teraz, ową późną jesienią a może już zimą trzyma w dłoni jabłko nadające się do spożycia? Mając na uwadze, że za chwilę i tego nie będzie. Będzie kora drzew, suszony grzyb, pomarszczony, przywiędły pasternak.

Ujrzyjcie to jabłko darowywane królewnie w tym świetle. Pamiętając, że jedynie ilość nie jakość w tym przypadku różniła ubogich od bogatych. Prawa przyrody dla wszystkich były jednakie.

Nie od parady są też kolejne atrybuty kuszenia. Grzebień wpięty we włosy to symbol urody, której nasza odchodząca zima zazdrości córce ale też próżności, więc źle się dzieje kiedy chwytamy się pielęgnacji i emanacji urody za wcześnie, jak zbyt wcześnie wschodzący pęd, który szybko zważy mróz.

Gorset także jest symbolem urody, urody kobiety ale i zniewolenia. Darowując gorset, królowa sznuruje go tak mocno, że Śnieżce braknie tchu. Jak wiosna zdławiona mrozem i śniegiem. Ale też gorset to symbol kobiecości. Tu już blisko do przebudzenia, choć za mocno zasznurowany dławi.

A chatka krasnoludków do której trafia  nasza królewna i jakby przystaje w życiu? I same krasnoludki?

Jesienią i zimą dłużą się dni, wydaje się, że zapanowała nad światem i nie odpuści. Czas światła jest teraz nierealny, to czas siedzenia w domu.

Nie inaczej robi Śnieżka po trafieniu do chatki krasnoludków! Przeczekuje niekorzystny okres w chatynce. Owszem sprząta, gotuje krasnalom ale nie wyściubia nosa, bo kiedy tylko to robi, zaraz łapie ją chłód – nasza Wiedźma.  Podając jej a to grzebień, a to gorset, w który pomaga jej się przyodziać zasznurowując go z całej siły, ograniczając ruchy. Omdlewa po tych darach i trudno ją docucić jak zmarzłego ptaszka. Myślę, że śmiało możemy określić, że „zamróz ją chwycił”. Zamróz od wyjścia na dwór.

Wiosenne porządki przecież zaczynają się niewidocznie na zewnątrz, jak krzątająca się dziewczyna w domu krasnali. Po co przyspieszać ten proces, mówi baśń.

                                                              Ilustracja: Jan Marcin Szancer

Małe ludziki w czerwonych czapeczkach istotną rolę mają w tej opowieści.

 Mieszkają w głębi lasu i pracują pod ziemią. Choć baśń  to racjonalizuje, mówiąc, że wszystkie krasnoludki i jak dzisiaj wiemy, także krasnoludy kochają kopalnie i wydobywane stamtąd kruszce i drogie kamienie, to o ile nie skupimy się na tym zrozumiemy, że praca pod ziemią coś oznacza.
Oznacza bycie pod ziemią. Niekoniecznie w uśpieniu. Tam przecież praca wre. Na przedwiośniu budzą się korzenie drzew ciągnąc intensywnie wodę i sole mineralne (minerały, jak krasnoludki! ), pęcznieją nasiona zbierając siły do kiełkowania, budzą się zwierzęta. Chociaż są momenty, że praca  zamiera zimą, to wiosną trwa podziemna krzątanina. Jak krzątanina królewny w domu krasnoludków  jak też ich samych w kopalni pod ziemią.

                                                                Ilustracja: Jan Marcin Szancer

 

I nadchodzi ten moment zamarcia. Cała przyroda zasypia, umiera na chwilę pod przykrywą lodu, jak Śnieżka pod pokrywą szklanej trumny. Nieprzypadkowo jest to szkło, przez które widzimy jej piękno. Być może w tej najpierwotniejszej wersji baśni, jeszcze sprzed czasów kiedy na nasze tereny dotarło znad morza Śródziemnego szkło, które początkowo wcale nie było przezroczyste, bo było pełne zanieczyszczeń,  był to lód? Kto wie?
Mogę tylko dać tutaj link do tego jak potrafi być przezroczysta tafla lodu na rzekach i jeziorach północy. Zobaczcie jakie to fascynujące! Jak widać każdy detal pod nim, każda roślinę!

Jesteśmy przyzwyczajeni do naszego lodu, który jest blado szaroniebieski i niewiele widać co pod spodem. Jednak dawniej, jest bardzo możliwe, ze i tu bywał tak niezwykle przezroczysty  lód. Jeszcze tak niedawno, w Średniowieczu Bałtyk zamarzał tak mocno i na tak długo, ze w połowie drogi do Szwecji stawiano na lodzie karczmy!

Tak więc w naszej baśni wszystko zamiera. W przyrodzie wszystko zamiera. Czasem i umiera, bo nie wszystkie rośliny czy zwierzęta dotrwają do przebudzenia wiosny. Stąd element niepewności, płaczu i strachu w baśni. Stąd przeświadczenie, że dziewczyna umarła. Ludzie co roku wypatrywali oznak końca zimy. A co jeśli nie nadejdzie? Albo nadejdzie tak późno, ze wielu nie doczeka?

Płaczą więc mieszkańcy podziemnych korytarzy, nasze krasnoludki.
Jednak w końcu, po najcięższym mrozie przychodzi On. Królewicz na białym koniu. W baśni o Mądrej Wasylisie biały koń i biały jeździec to Dzień, syn Wiedźmy.  A baśnie lubią się splatać, przenikać symbolami. Oto nadchodzi! Dzień pełen słońca.

                                                                         Ilustracja: Jan Marcin Szancer

 

Podnosi pokrywę lodu, wpuszcza pod nią swoje światło i ciepło, wygania zgniły owoc jesieni z ciała naszej wiosny i może się ona przebudzić.

W pierwszej wersji baśni królewicz nie całuje Śnieżki, choć symbol pocałunku słońca jest całkiem czytelny, tam jednak trumnę biorą pomocnicy by zanieść ją do pałacu ale chwieje im się ona w rękach i podczas tego wstrząsu wypada jabłko z krtani królewny.  Czy to nie kojarzy się jeszcze lepiej a może pierwotniej z pęczniejącą, pękającą od życia ziemią wiosenną? Z ruchami gleby od kopców kretów, osuwaniem się zapadlisk, gdy topnieje z nich lód?
Tak czy inaczej obie wersje jasno pokazują budzenie do życia pod wpływem słońca.

Czy dziwi więc ślub z oblubieńcem na koniec baśni? Wszak Wiosna jest towarzyszką - małżonką Słońca.
Tak więc królewicz Słońce budząc Wiosnę wchodzi z nią w związek, z którego będą dzieci! Nowe rośliny, nowe życie.

Radują się podziemne korzenie, radują nasiona bo za chwilę, za moment wzrosną i te radość przekazują nam poprzez wesele.
Królowa jest zaproszona na ślub a kiedy się pojawia dostaje żelazne, rozgrzane trzewiki, które ją zabijają. Tak jak w końcu chłód zimy zostaje zabity przez ciepło wiosennego słońca.

Zauważcie, że baśń nic nie mówi nam o tym co z królem. Jeśli stoi na pozycji roku, to nic dziwnego. On tylko czuwa by wszystko toczyło się właściwie i po kole. On czuwa by pory roku przechodziły jedna w drugą, nie musi się trącać kiedy wszystko idzie zgodnie z tym trybem.To dlatego Śnieżka w tej baśni jest bierna, jak zauważył ktoś na jednej z dyskusji. Niczego tak naprawdę sama nie inicjuje, daje się prowadzić losowi bo tak działa cykl przyrody. Wiosna musi umrzeć, wiosna musi się odrodzić i nie ma tu nic do powiedzenia. Nie zbuntuje się i nie powie, że ona nie nadejdzie, zostawi ludzi z zima na wieki. Nawet, kiedy prawa przyrody bywają zaburzone co zdarza się raz na kilkaset lat, to w końcu ona i tak przychodzi. Odradza się. Taka jej rola w cyklu zmian. 

 

Zdjęcia ilustracji pochodzą z mego osobistego archiwum

 A oto wspomniana książka od ponad 30 lat w moim posiadaniu

Zrealizowano w ramach stypendium Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu”